Tbilisi, hoofdstad van Georgië in de Zuidelijke Kaukasus op het grensvlak van Oost-Europa en West-Azië. Voor de tweede keer in amper vijf jaar debatteren hier vertegenwoordigers van journalistenopleidingen uit ruim dertig Europese landen over persvrijheid en veilige werkomstandigheden voor journalisten. Dat is geen toeval. De strapatsen van Putin en co hebben voor een stroomversnelling gezorgd: “Georgia made a huge leap towards democracy, but is falling back fast now.” En tijdens dat proces wil men geen pottenkijkers: onafhankelijke media worden genadeloos onder vuur genomen.
door Patrick Pelgrims
In de bibliotheek van de University en in de binnentuin van het statige Rooms-hotel praat ik met journalisten en producenten, met presentatoren en met mijn fijne collega Leli, hoofd van de lokale journalistenopleiding: “No, Patrick, I’m sorry to say, but there is hardly any free press left in my country.” En toch. En toch. Een verkillend rapport uit de Georgische independent newsrooms. De laatste doet het licht uit.
Tbilisi is een fijne stad, architecturale mix van oostblokbeton met glas-en-staal-futurisme. Een gouden St. George, inclusief paard en draak, op het Vrijheidsplein; zwavelbaden aan de oever van de Koera-rivier, een vlooienmarkt aan Dry Bridge . Een universiteitsstad ook, met veel jong volk op straat, met shoppingcentra en een Mac Donald’s. Maar ook met war memorials en landmarks, met een verdeelde bevolking en een overheid die meekijkt als je online gaat. Op een graffitimuur lees ik “here I painted the truth, now you see a city hall screensaver”, aan een winkeldeur hangt een bord “by entering this shop you agree that Putin is a war criminal” en als ik bij een apotheek hoestpastilles koop staat er onderaan mijn kassaticket “Thank you for your visit! 20% of Georgian territory is invaded by Russia! Slava Ukraini!”.
Onafhankelijk tv-station
“Vertrouwen kun je gemakkelijk verliezen en is zo moeilijk te herstellen”, zegt Georgisch parlementslid Tamar Kordzaia. “Wat als het publiek niet langer bereid is om de journalist te geloven? Ik vertrouw erop dat we erin zullen slagen het vertrouwen van ons publiek terug te winnen. Simpelweg omdat we geen andere keuze hebben.”
Nino Nakashidze runt een onafhankelijk tv-station en is een ervaringsdeskundige. Ik praat met haar op de lommerrijke binnenplaats van het Rooms-hotel in hartje Tbilisi: “Voor mijn grootmoeder was wat in de krant stond waar. Maar dat is niet langer zo. Rusland installeerde zelfcensuur op de redacties, en hetzelfde gebeurt momenteel in Georgië. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie maakte Georgië een gigantische sprong naar democratie, maar vandaag gaat het weer steil bergaf en worden onafhankelijke media onder vuur genomen, soms zelfs letterlijk . Het begint met beledigingen. ‘Jij bent geen professional.’ ‘Je stelt kritische vragen omdat de oppositie je daarvoor betaalt’. Of tegen studenten Journalistiek: ‘Wil jij echt de rest van je leven leugens verspreiden?’”
Het wantrouwen in de journalistiek wordt gretig gevoed door de overheid. “Zonder onafhankelijke nieuwsmedia, life would be beautiful in Georgia”, aldus een vooraanstaand regeringslid, waarna alle presentators en producers van politieke programma’s de laan worden uitgestuurd. In amper 19 dagen zet Nino Nakashidze een nieuwe tv-zender op poten, Mtavari TV, die al snel uitgroeit tot de meest populaire in het land. De regering laat niet begaan. Ze weigert medewerking aan debatten. De hoofdredacteur wordt in diskrediet gebracht op de sociale media. Hij ontvangt video’s waaruit blijkt dat zijn kinderen gevolgd worden en zelf wordt hij beschuldigd van witwaspraktijken. Uiteindelijk krijgt hij drie en een half jaar gevangenisstraf omdat hij zijn dochtertje naar school zou hebben gebracht met een firmawagen.
Killing attacks
Een triest en helaas exemplarisch hoogtepunt is de Gay Pride in hoofdstad Tbilisi op 5 juli 2021. Honderden radicaal-orthodoxe en overwegend Russisch gezinde tegenbetogers bestormen het LGBTQ-hoofdkwartier en vallen journalisten aan die verslag uitbrengen. Deze killing attacks zijn duidelijk georganiseerd en georkestreerd door de overheid, aldus Nino Nakashidze. De politie is afwezig of laat begaan. Tientallen journalisten raken gewond, velen zwaar, een cameraman overlijdt. De aanstokers van de aanvallen worden niet opgespoord of vervolgd. Over de cameraman duiken wazige filmpjes op die suggereren dat hij drugsverslaafd was en zijn dood druggerelateerd. Duizenden journalisten vluchten het land uit.
In het straatbeeld verschijnen borden: “First they came for the journalists, we don’t know what happend next.” Nino Nakashidze weet het intussen wel: “Het volgende slachtoffer werd de maatschappij zelf, die een prowesterse koers voer en goed op weg was een moderne democratie te worden. Er is een enorme terugval naar totalitarisme, waarbij hoge regeringsfunctionarissen openlijk verklaren Putin te zien als rolmodel. De vrijheid van meningsuiting komt steeds meer onder druk te staan. Media die daarover berichten kunnen rekenen op een bezoekje van de politie. Een journaliste van Mtavari TV hield aan zo’n inval op de redactie een gebroken arm over, een eindredacteur verloor een oog.”
Erasmix: Word je ook zelf bedreigd, of je familie?
Nino Nakashidze: “Mijn man werd ontslagen toen ik Mtavari TV opstartte, maar zelf heb ik geen kinderen en nauwelijks familie. Je leeft wel constant onder druk, sinds mijn aanstelling heb ik geen dag rust meer gehad. Als je een journalist uitstuurt weet je eigenlijk nooit of die nog wel levend terugkomt.”
Kunnen docenten Journalistiek nog vrij werken met hun studenten?
“Anyone who does speak out is under threath.”
In de westerse media wordt aan deze beangstigende evolutie nauwelijks aandacht besteed. Hoe komt dat?
“Het buitenlands beleid van Georgië hinkt op twee benen: 1. zorg dat je Putin niet irriteert, en 2. bezorg Europa geen kopbrekers. Eigenlijk is het samen te vatten in twee woorden: keep quiet. En dat lijkt dus te lukken.”
Ik vraag haar toestemming om haar verhaal te publiceren op onze opleidingsmedia. Dat mag. “The more people who hear about this, the better.” Voor de foto doet ze nog gauw wat lippenstift op.
Haar collega Salome Ugulava host een talkshow op Formula TV: “Momenteel staan media helemaal onderaan de lijst waar het vertrouwen van de burger betreft. Dat wantrouwen wordt gretig aangewakkerd door het enorme propaganda-apparaat van het regime. It’s all about spreading lies”. Het resultaat is een enorm verdeelde en gepolariseerde maatschappij. Journalisten worden continu bedreigd, directeurs en hoofdredacteurs van vrije media worden structureel vervolgd. Steeds minder jonge, getalenteerde mensen willen in Georgië nog journalist worden. The government krijgt zo steeds meer vrij spel. “In onze eigen tv-show streven we er naar om in elke uitzending een andere stem of mening een platform aan te bieden.”
Online surveillance
Mamuka Andguladze werkt als Media Program Manager voor Transparency Georgia: “In steeds meer landen verhoogt de druk op journalisten en wordt het hen moeilijk gemaakt om hun rol volwaardig te vervullen. In Georgië wordt met name hun rol als democratische waakhond geviseerd. Via massale illegale online surveillance gaan overheidsdiensten op zoek naar de bronnen die journalisten gebruiken. De angst, van journalisten én hun bronnen, maar ook van whistleblowers, om geïdentificeerd te worden, zorgt er voor dat steeds meer bronnen zwijgen.”
“Klokkenluiders worden steeds als persoon in diskrediet gebracht, hun geloofwaardigheid ondermijnd. Uiteraard zijn zij niet steeds voorbeeldige individuen, maar we zouden ons moeten concentreren op hun boodschap, niet op wie ze zijn. Journalisten en media die inbreuken op mensenrechten aanklagen, krijgen van de overheid steeds dezelfde reactie: “Hoe kwam je aan deze informatie?” Met de aanklacht zélf wordt niets gedaan. Aanstokers van publieke aanvallen op journalisten worden niet ondervraagd of vervolgd. Kritische journalistiek bedrijven is vandaag in Georgië levensgevaarlijk.”
Ver van ons bed?
Intussen komt ook de journalistiek bij ons steeds meer en vaker onder druk te staan. Zo had ik zelf een stagiaire bij BRUZZ-tv die fysiek werd aangevallen toen ze in het Brusselse Noordstation een reportage maakte over sans papiers. In Nederland werden de logo’s NOS van de dienstwagens verwijderd om aanvallen te vermijden en als we een gastlezing organiseren van Margo Smit, momenteel ombudsvrouw van de Nederlandse Publieke Omroep (NPO), vraagt ze daar niet te veel ruchtbaarheid aan te geven. Zij krijgt namelijk heel wat klachten te behandelen over uitspraken en acties van Ongehoord Nederland en dat plaatst haar dan ook weer zelf in de vuurlinie.
Tenslotte: bij de Vereniging van Vlaamse Journalisten (VVJ) liepen dit jaar al dertien meldingen binnen van verbaal of fysiek geweld tegen haar leden. Het meldpunt (www.persveilig.be) werd amper drie jaar geleden opgericht. Europees onderzoek (bron: De Journalist nr 240, voorwoord VVJ/AVBB-voorzitter Kris Van Haver) spreekt in de eerste jaarhelft van 2022 over 311 gerapporteerde incidenten tegenover mediahuizen en individuele journalisten.
En terwijl ik in Georgië praat over persvrijheid wordt in Turkije – dat land waar Vlamingen toch zo graag een all in boeken – een wet gestemd die journalisten en gebruikers van sociale media verbiedt om desinformatie te verspreiden. Journalisten én burgers die dat toch doen kunnen celstraffen tot drie jaar krijgen. De wet zou bedoeld zijn om valse of misleidende informatie te beteugelen, maar de vraag is wat de definitie daarvan is, en mensenrechtenverenigingen vrezen dat ook afwijkende meningen als dusdanig zullen bestempeld en dus bestraft worden.
First they came for the journalists, then …
Op de luchthaven van Tbilisi komt mijn reisgezel één lari (0,3 euro) te kort om een flesje water te kunnen kopen. Een vriendelijke jongeman heeft het begrepen en diept een muntstuk op. Aleksandr (37) blijkt een Russische ingenieur te zijn die in Istanboel zijn vrouw en dochtertje van 11 hoopt weer te vinden. Zij vlogen enkele weken geleden al naar Turkije. Zelf is Aleksandr met een binnenlandse vlucht en een taxi richting Georgië gereisd. De laatste 14 kilometer tot de grens heeft hij gestapt. Op de vlucht voor de klop op de deur. “Aan de grens vroeg niemand me wat ik te voet, met nauwelijks bagage, zonder visum en op mijn eentje in Georgië ging doen.” Uiteindelijk wil hij met zijn gezin in Montenegro geraken en daar een nieuw leven opbouwen. Een jaar geleden heeft hij er al een klein huisje gekocht, net als talloze vooruitziende Russische ambtenaren. ‘Iedereen betaalde cash in roebels, niemand wilde een spoor achterlaten.’ Of hij niet bang is als deserteur vervolgd te worden? Niet echt: “De mobilisatie gebeurt niet van uit een centrale databank, wel lukraak of in het beste geval van uit een lokale fichebak.”
Ik wens hem het beste, en vooral, een fijn weerzien met zijn gezin.
Meer verhalen
De evolutie van de journalistiek door de ogen van Peter Vandermeersch
Reizen tijdens Erasmus: “Helsinki voelt als thuiskomen”
Arnaud De Decker: “Je moet echt wel geschift zijn om deze job te doen, tenzij je niet aan de gevaren denkt.”