5 november 2024

Wie wil zijn vingers nog snijden aan papier als je kan swipen over glas?

In een periode waarin we onze sociale contacten moeten inperken en tegelijk de strijd met eenzaamheid aangaan, staat de klassieke brief weer even in de belangstelling. Het is een klein stukje papier, met een vaak emotionele waarde, dat cruciaal is om een beter beeld van de geschiedenis te schetsen. Er werd oorlog en liefde mee verklaard, onbekenden werd er een hart mee onder de riem gestoken en er werden vriendschappen mee gesmeed, maar welke evolutie kent de brief en welke betekenis geven we er vandaag de dag nog aan?
door Florine Verdonck en Romy Volders

EgodocumentenNapoleon

De brief zoals we die nu kennen, is al door veel verschillende pennen geschreven. In de oudheid hadden brieven een heel andere functie, het waren veeleer filosofische traktaten of religieuze teksten. Dat bevestigt Harald Deceulaer, archivaris aan het Algemeen Rijksarchief: “Vandaag kennen we de brief als een persoonlijke boodschap tussen twee personen, maar in het begin was dat helemaal niet het geval.” Het was de bedoeling dat brieven circuleerden, werden voorgelezen en gekopieerd door de literaire gemeenschap, een groep mensen die zich bezighield met het uitwisselen van teksten en informatie. Heel wat van die tek­sten zijn verloren gegaan, zegt docent Nederlandse Taalkunde Rik Vosters (VUB): “Als brieven bewaard werden was dat toevallig of omdat de schrijver een belangrijk man was.”
In de middeleeuwen hechtten internationale handelaars veel belang aan communicatie via brieven. De uitbreiding van handelsnetwerken leidde tot een stroom van brieven die via koeriers van het ene naar het andere koninkrijk reisden. Aan het begin van de zestiende eeuw ontstond een postcultuur. Van de groten der aarde tot de gewone man, van koning tot boer: iedereen greep naar pluim en papier. Brieven van toen zagen er wel anders uit dan nu, legt Harald Deceulaer uit: “De tekst was niet per se uitgebreid, ook korte briefjes kwamen vaak voor. Die waren het equivalent van een sms, zou je kunnen zeggen.”

Jeroen Vandommele

Verbindende kracht
Onderzoekers kunnen, wanneer ze tussen de regels lezen, meer te weten komen over de schrijver, de ontvanger, hun achtergrond en vooral de relatie tussen de twee. “De informatie die in een brief staat is eenvoudig, maar het is de manier waarop iemand een boodschap overbrengt, die je dichter laat komen bij de persoon”, duidt historicus Jeroen Vandommele van de Koninklijke Bibliotheek Nederland. We weten eigenlijk niet veel over vroeger. Brieven zijn belangrijk omdat ze veel historische en taalkundige informatie bevatten. “Persoonlijk romantiseer ik brieven en de uitwisseling ervan niet. Of je de boodschap nu via e-mail, sms of per post doorgeeft, de informatie die erin staat is het essentiële eraan”, zegt archivaris Deceulaer.
Ook de taal die in de brief wordt gebruikt, geeft heel wat bloot. Volgens professor Rik Vosters is de brief een goed venster op de manier waarop taal verandert: “Brieven zijn interessant omdat de verwoording dicht bij spreektaal aanleunt. Constructies en woordenschat die uit officiële teksten verdwenen zijn, blijven vaak nog lang aanwezig in brieven.’ Vroeger baseerden taalkundigen hun onderzoek vooral op literaire werken en ambtelijke teksten, maar die zijn niet representatief. Door persoonlijke brieven te analyseren kunnen linguïsten de algemene taalontwikkeling observeren. ‘We zien bijvoorbeeld dat we nu informeler schrijven dan vroeger, maar wel nog steeds vaste formules gebruiken om brieven en nu ook e-mails op te bouwen”, zegt Vosters.
Voor klinisch psychologe en relatietherapeute Lieve Van Gool is de waarde van een brief onschatbaar: “Hij heeft een onge­looflijk verbindende kracht en je komt in contact met wat er echt leeft in iemand”. Brieven worden dikwijls gebruikt bij therapie, net omdat die zo dicht bij de waarheid zitten. Van Gools patiënten kunnen de dingen die ze moeilijk kunnen uitspreken, vaak wel kwijt in een brief: “Het feit dat ze bestaansrecht geven aan wat ze voelen, is vaak genoeg om verder te kunnen in een verwerkingsproces. Een brief heeft een helend effect”, stelt ze vast.

Lieve Van Gool

Brieven passen niet meer in ons snelle, digitale tijdperk. In tegenstelling tot een e-mail of sms, moet je in een brief veel moeite steken. Door de handeling van het schrijven, heb je ook meer tijd om na te denken over wat je wil zeggen, vindt historicus Vandommele: “Brieven zijn goed om je gedachten te ordenen.”
Voor de ontvanger is het ook anders dan een digitaal bericht. “Je steekt er moeite in, waardoor het speciaal aanvoelt voor de ontvanger”, zegt Lieve Van Gool. “Als je een brief ontvangt, dan krijg je een wow-gevoel, omdat je weet dat iemand zijn tijd heeft genomen om jou een boodschap te sturen.” Archivaris Deceulaer pikt daarop in: “Het heeft denk ik ook veel te maken met wat we gewoon zijn. We krijgen bijna geen brieven meer, dus als je er een krijgt dan voelt het meteen speciaal aan.”
Nu schrijven we uitsluitend persoonlijke boodschappen, omdat zakelijke communicatie meestal via e-mail verloopt.

Van inktvlek tot datalek
De digitale revolutie, met als verre voorloper de telegraaf, zorgt ervoor dat we nog nooit zo onafhankelijk zijn geweest van de brief. Al dat sms’en, whatsappen en mailen heeft naast  talrijke voordelen ook nadelen. Archivarissen en historici zitten met hun handen in het haar als het gaat over het bewaren van al die digitale communicatie.
“We leggen meer herinneringen en gebeurtenissen vast, maar we moeten oppassen dat we genoeg bewaren en hopen dat we geen berg aan informatie kwijtraken”, zegt archivaris Harald Deceulaer. “Zelf ben ik de eerste sms’jes van mijn vrouw vergeten te bewaren. Niemand denkt daaraan, zelfs geen archivaris”. Ook professor Rik Vosters uit zijn bezorgdheden: “Hoeveel van die eentjes en nulletjes op harde schijven gaan nog leesbaar zijn voor toekomstige generaties?” Tot op de dag van vandaag is er nog geen definitieve oplossing voor digitale bewaring. Dat je een sms’je makkelijker verwijdert dan dat je een tastbare brief weggooit, maakt het de archivarissen nog moeilijker.

“Hoe minder brieven we schrijven, hoe groter hun waarde wordt”

RIK VOSTERS professor taalkunde


Vandaag overheerst het symbolische belang en de intentie om een emotionele impact te hebben op iemand. “Je steekt iets van jezelf in een brief, dus als je er een ontvangt, dan krijg je een stukje van die persoon”, zegt psychologe Van Gool. Brieven zijn zo zeldzaam geworden dat we het niet meer gewoon zijn om er te krijgen. “Hoe minder brieven we schrijven, hoe groter hun waarde wordt”, zegt professor taalkunde Rik Vosters.
Zouden we allemaal meer brieven moeten schrijven? Daarover verschillen de meningen. Professor Rik Vosters en archivaris Harald Deceulaer vinden dat mensen net meer schrijven dan vroeger: “Het geschreven woord staat centraal in alles wat mensen doen. Er wordt meer dan ooit geschreven, alleen niet op dezelfde manier als een eeuw of twee geleden”, zegt Vosters. Lieve Van Gool van haar kant moedigt iedereen aan om meer brieven te schrijven: “Lieve lezers, schrijf! Schrijf eens naar een vreemde, een geliefde of naar jezelf, laat je verrassen met een brief en wat hij met je doet.”
Voor Jeroen Vandommele is de liefdesbrief een genre dat niet mag verdwijnen: “Je kan niet via e-mail zeggen dat je iemand graag ziet, dat moet via een brief”, vindt hij. “Als ze die brief niet appreciëren, dan zijn ze het niet waard.”